ఈ ఆలయాలకు సహజ రక్షణగా అడవులు

శ్రీశైలం దేవస్థానం

ఆంధ్రప్రదేశ్ భూగోళం అడవులు, కొండలతో కూడినది. ఈ సహజ సౌందర్యం మధ్యలో 20కి పైగా ప్రముఖ దేవాలయాలు భక్తులకు ఆధ్యాత్మిక ఆకర్షణలుగా మారాయి. తిరుపతి తిరుమల, శ్రీశైలం, సింహాచలం వంటివి జ్యోతిర్లింగాలు, పుష్కరిణులతో ప్రపంచవ్యాప్త భక్తులను ఆకర్షిస్తాయి. ఈ దేవాలయాలు కేవలం మతపరమైనవి కావు. టూరిజం హబ్‌లుగా, ఆర్థిక ఇంజన్‌లుగా పనిచేస్తాయి. ప్రతి సంవత్సరం కోట్లాది భక్తులు ఇక్కడికి వస్తున్నారు, దీని ఆదాయం రాష్ట్ర ఆర్థికాలకు బలమవుతోంది.

రాష్ట్రంలో కొండలపై ఉన్న పది ప్రధానమైన ప్రపంచ స్థాయి ఆకర్షణలు.

దేవాలయం	స్థానం	ప్రత్యేకతలు
తిరుమల శ్రీవెంకటేశ్వర స్వామి	తిరుపతి జిల్లా, శేషాచలం కొండలు	ప్రపంచంలోనే అత్యధిక ఆదాయం, 7 కొండలపై
శ్రీశైలం మల్లికార్జున స్వామి	నంద్యాల జిల్లా, నల్లమల కొండలు	12 జ్యోతిర్లింగాల్లో ఒకటి, అడవుల మధ్య
సింహాచలం నరసింహ స్వామి (అప్పన్న)	విశాఖపట్నం, సింహాచలం కొండ	గ్రీక్ ఆర్కిటెక్చర్, అడవుల చుట్టూ
కనకదుర్గ అమ్మవారు	ఎన్టీఆర్ జిల్లా, ఇంద్రకీలాద్రి కొండ	కృష్టానది ఒడ్డున, దసరా ఉత్సవాలు
అన్నవరం సత్యనారాయణ స్వామి	తూర్పు గోదావరి, రత్నగిరి కొండ	రత్నగిరి పర్వతం, వాహనాల ఆకారం
ద్వారకా తిరుమల (వెంకటేశ్వర స్వామి)	ఏలూరు జిల్లా శేషాద్రి కొండ	చిన్న తిరుమల, కొండపై వెంకటేశ్వరుడు
అహోబిలం నరసింహ స్వామి	నల్లమల అడవులు	9 నరసింహ క్షేత్రాలు, ట్రెక్కింగ్
శ్రీకాళహస్తి కాళహస్తీశ్వర స్వామి	కైలాసగిరి కొండల దిగువన, స్వర్ణముఖీ నది ఒడ్డున	పంచ భూతాల్లో వాయు, అడవుల మధ్య
ఆరకు పద్మావతి అమ్మవారు	విశాఖపట్నం, ఆరకు వ్యాలీ కొండలు	ట్రైబల్ సంస్కృతి, అటవీ టూరిజం
బొర్రా గుహలు శివాలయం	విశాఖపట్నం, అనంతగిరి కొండలు	గుహల్లో శివలింగం, బొర్రా కేవ్స్

ఈ జాబితా ప్రధానమైన 10 దేవాలయాలను కవర్ చేస్తుంది. మొత్తం 30 వరకు ఉన్నట్లు చెరిత్ర చెబుతోంది. అడవులు వీటికి సహజ రక్షణగా ఉన్నాయి. కానీ యాత్రికుల పెరుగుదలతో పర్యావరణ సమస్యలు తలెత్తుతున్నాయి.

చిన్న తిరుపతి (ద్వారకా తిరుమల)

ప్రగతి, ప్రతికూలతలు

ఈ దేవాలయాల అభివృద్ధి మిశ్రమ స్థితిలో ఉంది. తిరుమల తిరుపతి దేవస్థానం (టీటీడీ) ప్రపంచ స్థాయి సౌకర్యాలతో ముందంజలో ఉంది. ఆధునిక రోడ్లు, గ్రీన్ ఎనర్జీ, డిజిటల్ బుకింగ్. దీని ఆదాయం సంవత్సరానికి 3,000 కోట్లు పైగా ఉంది. శ్రీశైలం, సింహాచలం వంటివి మొదటి దశలో ఉన్నాయి. రోడ్లు, గెస్ట్‌హౌస్‌లు మెరుగుపడ్డాయి. కానీ అటవీ పరిమితుల వల్ల పెద్ద ప్రాజెక్టులు ఆలస్యమవుతున్నాయి. అన్నవరం, చిన్న తిరుపతి వంటివి స్థానిక స్థాయి మాత్రమే. ఆకర్షణగా కనిపిస్తాయి.

అటవీ చట్టాలు (ఫారెస్ట్ కన్జర్వేషన్ యాక్ట్) వల్ల భూమి కేటాయింపు కష్టం. యాత్రికులు పెరగడంతో విద్యుత్, నీరు సమస్యలు. గత ప్రభుత్వం (వైఎస్ఆర్‌సీపీ) కాలంలో అభివృద్ధి మందగించింది. కోవిడ్ తర్వాత భక్తులు 20 శాతం పెరిగారు. కానీ సౌకర్యాలు ఆ స్థాయిలో పెరగలేదు.

నల్లమల గిరులు

టూరిజం బూస్ట్‌కు చంద్రబాబు నాయుడు చర్యలు

ముఖ్యమంత్రి చంద్రబాబు నాయుడు దేవాలయాల అభివృద్ధిని 'ప్రాధాన్యత'గా చేశారు. మే 2025లో 23 పెద్ద దేవాలయాలకు మాస్టర్ ప్లాన్‌లు తయారు చేయాలని ఆదేశించారు. సెప్టెంబర్ 2025లో టెంపుల్ టూరిజంకు హై-ఎండ్ హోమ్ స్టే‌లు, గ్లోబల్ స్టాండర్డ్ సౌకర్యాలు ప్రవేశపెట్టాలని చెప్పారు. ఆదివారం సమీక్షలో శ్రీశైలం‌ పై ప్రత్యేక దృష్టి, తిరుమల మాదిరిగా అభివృద్ధి చేయాలి. కేంద్రానికి 2,000 హెక్టార్ల అటవీ భూమి కావాలని కోరుతున్నారు. ఇందులో రోడ్లు, గెస్ట్ హౌస్‌లు, ఈకో-టూరిజం ప్రాజెక్టులు ఏర్పాటు చేస్తారు. నల్లమల అడవుల్లో టూరిజం మాస్టర్ ప్లాన్ కూడా ప్రారంభమవుతుంది.

తిరుమలలో పర్యావరణ సంరక్షణకు ప్రత్యేక చర్యలు చేపట్టారు. ఇప్పటికే ప్లాస్టిక్ ను తిరుమల కొండపై నిషేధించారు. 21 దేవాలయాల ఆదాయాన్ని పెంచేందుకు డిజిటల్ సేవలు, రోడ్ కనెక్టివిటీ. ఆర్కా, బొర్రా వంటి ట్రైబల్ ప్రాంతాల్లో దేవాలయాలతో పాటు ఈకో-టూరిజం హబ్‌లు ఏర్పాటు కానున్నాయి. ఈ ప్లాన్‌లు 5,000 కోట్ల పెట్టుబడిని ఆకర్షిస్తాయని అంచనా.

అవకాశాలు, సవాళ్లు

చంద్రబాబు నాయుడు దృష్టి 'టెంపుల్ ఎకానమీ'పై ఉంది. ఈ దేవాలయాలు రాష్ట్ర జీడీపీలో 5-7 శాతం సహకరిస్తాయి. అడవుల్లో కొండలపై ఉండటం వల్ల ఈకో-టూరిజం అవకాశాలు ఎక్కువ. ట్రెక్కింగ్, వైల్డ్‌లైఫ్ సఫారీలు వంటివి. శ్రీశైలం వంటివి అంతర్జాతీయ టూరిస్టులను (ఇప్పటికే 10 శాతం విదేశీయులు) ఆకర్షిస్తే, ఆదాయం రెట్టింపు అవుతుంది. కానీ 2,000 హెక్టార్ల భూమి కోరికకు పర్యావరణవాదులు వ్యతిరేకిస్తారు. అడవులు కట్ అయితే జీవవైవిధ్యం ప్రభావితమవుతుంది. పులుల సంరక్షణ కేంద్రంగా ఉన్న నల్లమలలో ఇది సున్నితమైన సమస్య.

విజయం కోసం సస్టైనబుల్ మోడల్ అవసరం

సోలార్ పవర్, వాటర్ రీసైక్లింగ్, కమ్యూనిటీ పాల్గొనటం వంటివి. మోదీ ప్రభుత్వంతో సమన్వయం (అక్టోబర్ 16 ప్రధాని సందర్శన) మరిన్ని నిధులు తీసుకువస్తుంది. మొత్తంగా ఈ 'అటవీ దైవిక హబ్'లు ఆంధ్రను గ్లోబల్ పిల్గ్రిమేజ్ డెస్టినేషన్‌గా మార్చగలవు. కానీ పర్యావరణ, ఆధ్యాత్మిక సమతుల్యతే కీలకం. భక్తులు, పర్యావరణవాదులు కలిసి ముందుకు సాగితే, ఈ కొండలు 'అమర ధ్యాన కేంద్రాలు'గా మారతాయి.