గోదావరి గోండ్వానా భూమికి గొంతుకైన ‘గాంధారి ఖిల్లా’ పాట

-అక్కల చంద్రమౌళి

ఐదు సుక్కలు (గోండు, కోలాం, పరదాన్, తోటి, మన్నెవార్) మా ఇల్లు ఆరో సుక్క మా "గాంధారి ఖిల్లా పాట. ఇప్పటి వరకు, మనం పదేండ్లలో, అనేక పాటలు తెలంగాణ సిన్మాల్లో వినే ఉన్నాం. పాట అంటే ఏమిటి? మనం మాట్లాడే ఒక స్థానికతను నుంచి పెల్లుబికి వచ్చి ,గుండె లోతులను చరచి తరాలైనా ఇడిసిపోని సాహిత్యం మూట పాట. మనుషులను, వాళ్ల రీతి రివాజులను స్థల, కాలాలను పాటలో అక్షరాలతో పొదిగి ఉంటాయి. ఇవే పాటకు నిండుతనాన్ని ఇస్తాయి. పాట నిండా బతుకు పారుతూ ఉంటుంది. అదే పాట లయ. పరేషాన్ సినిమాలోని "గాంధారి ఖిల్లా కొత్తవా గంగమ్మ ఘడియ కొక్క నల్లపూస కొనిత్తనే గౌరమ్మ" అనే పాట ఇలా మొదలవుతుంది.

పాట నిండా ఎన్ని దృశ్యాల. స్ర్రీలు గడ్డి కోసుకుంటూ ఉండటం, నడుచుకుంటూ పోవడం, పని చేసుకుంటూ ఉండటం ఇలాంటి చాలా దృశ్యాలతో తెలంగాణ సినిమా ప్రాంతీయతను చాలా చక్కగా చూపించడం జరిగింది.

మనసుకి ,మెదడుకి ఈ పాట సుతిమెత్తగా జోల పాడుతుంది. అలా గోదావరి అలలా ఉమ్మడి అదిలాబాద్ జీవితాన్ని ఈ సాహిత్యం ఒడిసిపట్టింది. ఒక కొత్త వ్యక్తికరణగా తోవ చూపింది. పన్నెండవ శతాబ్దంలోని రాజులు కోట నిర్మాణాలలోని ఏనుగుల శిల్పాలు, పెద్ద ఎత్తైన ముఖద్వారం, చిత్రలిపి, కుడ్యాల ఆనవాళ్ళ జాగ ఈ ఉమ్మడి ఆదిలాబాద్ జిల్లా.

తెలంగాణ అంటే ఒక కళలు పూసిన దడి. ఓ వెలిత పాట. ఇప్పుడు ఉమ్మడి ఆదిలాబాద్ గిరిజన జాతరల సమ్మేళనం. ఒక నడవడిక , ఒక ఆచారం. గోండు సప్తసోదరుల పుట్టిల్లు బోర్మచువగా కేస్లాపూర్ ను బావిస్తారు. పురాతన కాలం నుంచి కూడా మెస్రం గణంలో బోయిగోయితా చెందిన పూజారులతో ఒక జాతర జరిగేది. దాని పేరు మహా నాగోబా జాతర. ఇది తెలండగాణ లో సమ్మక్క సారలమ్మ మహాజాతర తర్వాత అతి పెద్ద జాతర ఇదే. ఇక్కడికి మహారాష్ట్ర, చత్తీష్ గడ్ లనేక రాష్ట్రాలనుంచి లక్షల్లో జనం వస్తారు.

జనవరి 28వ తేదీ నుండి ఇంద్రవెల్లి మండలంలో పన్నెండు రోజుల వరకు ఈ జాతర జరుగుతుంది. ఈ ప్రాంతాన్ని మొత్తంగా, దక్షిణ భూభాగాన్ని గోండ్వానా అని , ఉత్తర భూభాగాన్ని లురేషియా అని అంటారు. ఈ ప్రాంతపు గురించే తెలిపే ఎన్ సైక్టోపీడియాగా పాటను మలిచాను. ఇది తెలంగాణ‌ అసలు సిసలు సొక్కమైంది. పాట చుట్టూ మైదానం , కార్మికులు, శ్రమశక్తి అనే మూడు బతుకుల ముడివడిన జీవితం ఉంది. మైదాన ప్రాంతంలో అయితే రెండు మూడు రోజుల మంచి పండుగలు జరగవు. కానీ గిరిజనులు నెలలకొద్ది పండగలు చేసుకోవడం విశేషం. వాళ్ల పండగలు వారిని జీవన సౌందర్యాన్ని సమూలంగా ఆవిష్కరిస్తాయి. గంగాజలం తీసుకొచ్చే కాడినుంచి ప్రకృతితో మమైకమయ్యే దాకా పండగ సాగుతుంది. అందరూ కలిసి మెలసి బతకడమే‌ జీవితం. గోండుల పండగల సారాంశం ఈ అంతో చేతుల కలిని, గొంతు కలిపిన కోలాహం అడవుల్లో ఈ పండగ రోజుల్లో చూడవచ్చు. అదొక అద్భుతమయిన సకల వర్ణ ఇంద్రధనస్సు.

2025 ఫిబ్రవరి నెలల్లో 13,14,15వ తేదీల్లో గాంధారి ఖిల్లా జాతర, మంచిర్యాల జిల్లా మందమర్రి బొక్కల‌గుట్టలో మాఘశుద్ధ పౌర్ణమి రోజున జరుగుతుంది. గాంధారి కొండ గురించిన ఈ పాట మరింత కొత్త చరిత్రను తనకు తానే రాసుకుంది. ఇంకా కెరమేరిలో ‘జంగుబాయి జాతర’, నిన్న తిర్యాణి, గఢల్ పల్లిలో ‘పహర్ కుపడ్ లింగొ’ జరిగింది.

గతే డాది నవంబర్లో దండారి నెమలీకల టోపితో గుస్సాడి ఏఢాంచాల్ (ఏడు రకాల నృత్యాలు) ఆడారు.ఈ నృ త్యంలో ప్రావీణ్యం పొందిన పద్మశ్రీ కనక రాజు దీవాడి మాసంలో పండుగ రెండు రోజుల ముందే సానలీర్ పొందాడు (చనిపోయాడు). అదోక విషాదం. దాని నుండి ఆదివాసీలు కుదుటపడలేదు.

గోండులది కళల సంస్కృతుల ప్రపంచం. తొలిసారి ఈ సంస్కృతిని విశదంగా చెపుతూ, విడమర్చి చూపిస్తూ ఒక సినిమా పాటగా వాళ్ల దగ్గరకు చేరడం విశేషం. ’పరేషనా’ దీనిని చూసి, ఇక్కడి ప్రజలు కళాకారులు ,అధికారులు మేధావులు, అభినందనలు తెలిపారు.

జిబజిబ వర్షాలతో విత్తనాలు భూమిలో నాటడం నుంచి అంటే జూన్ లో మొదలై ఫిబ్రవరి దాకా ఈ ప్రాంతమంతా జాతరలే జాతరలు. ఎటుచూసినా ఆదివాసీల పండుగలు, పబ్బాలు‌: సెట్లు నవ్వుతయ్, పూలు పాడుతయ్, టేకు వనాలు మాట్లాడుతయ్ . నెమళ్ళు ఆడుతయ్. తూటుకోమ్మ రాజసం చూపుతుంది‌.అట్లా గమ్మతి గమ్మతి ఉంటుంది ఈ మట్టి.

పాటలో “కోమురం భీం కొండకొత్తవా కనుకమ్మా కొండ గోగుపూలు ఇత్తనే కట్టమ్మా" అంటూ ఆ ప్రాంత మెగుడు పెండ్లాల గావురం ప్రేమ‌ సౌందర్యం పరిచయం అవుతుంది.

నువ్వు కోమురం భీం కొండకత్తవా మరీ నీకు కొండగోగుపూలు ఇత్తాను. అవి తంగేడు పూలులాగా ఉంటాయి అవి నీకిత్తాను ఇటు రాయే అనే సైగలతో చెప్పడం ఎంత సుందరమయిన భావన. ఇది తెలంగాణ పల్లెల్లో సహాజం.

ఆదిలాబాద్ ఆదివాసీలు , మైదాన ప్రజలు ఎడ్లు గొడ్లు గోదాలను రంగు రంగులతో కోమ్ములకు అలంకరణ చేసి,నూతన బట్టలు కట్టించి పోలాల అమాసనాడు వాటిని గౌరవించడం అనవాయితీ. అందుకే పశువులను, పక్షులు ప్రేమించడం ఇక్కడి మనుషులు రీతి. "కొత్తెడ్ల కచ్చురమెక్కి పోదాము కనుకమ్మా కాలేరు కలియ తిరుగుదామే కంకాలమ్మ "అనేదిదీనిని చెబుతుంది. ఇక్కడ సినిమా కథ సింగరేణి లోనిది కాబట్టి "కాలరీ"అంటే సింగరేణి మరో అర్థం. ఇలాంటి ఐడియాని సిన్మాపాటలో వాడటం మొదటి సారేమో. సింగరేణి మీద వచ్చిన తెలంగాణ సిన్మాలలో ఈ పదం వాడలేదనేది వందశాతం సత్యం.

మొదటి చరణం "కవ్వాల్ అడవి పోదామా కట్టమ్మా ఇప్పపూల తీపిలడ్డు తినిపిత్తనే ఈరమ్మా".

1960 సంవత్సరం కవ్వాల్ రిజర్వ్ భారత ప్రభుత్వం నిర్ణయించింది. ఉట్నూర్ ,రాజుగొండుల వంశాలు మొన్నటివరకు ఉండేవి. ఇపుడది విహార స్థలమయింది. ఇలాంటిదే మరొక ప్రదేశం ఉట్నూర్ ఖిల్లా. ఇప్పటికి ఉంది. ఈ మధ్యనే దాని మరమత్తులు చేసి పర్యటక శాఖ అభివృద్ది చేస్తున్నది.

ఈ కేంద్రంలో "ఆదివాసీ ఆహారం" రుచిచూడవచ్చు. స్వయం సహాయక బృందాల మహిళలు ఇప్పపూల తీపి లడ్డులు తయారు చేసే కేంద్రమయిందిది.,ఆహార ధాన్యాలతో తొగరులు, జొన్నలు,సజ్జలు, మినుములు రొట్టెలతో... పసందైనా తిండి ఇక్కడ దొరుకుతుంది. ఈ ఆహారపు కల్చర్ పాటలో కనబడుతుంది. ఫుడ్ కల్చర్ ని సాహిత్యంలో పొందుపరచడం బాగుందనేది విన్నవారి మాట. దాని తర్వాత వచ్చే పదాలు" మన మందమర్రి మణులు సూత్తవా మల్లమ్మ మేలైన కంఠినగలే మేడలేత్తనే లచ్చమ్మా" సింగరేణి నల్లబంగారం మందమర్రి ప్రత్యేకత. అది సూడు ఒక్కసారీ మంచి మందమర్రి ఆభరణాలు నీ మెడకు అలంకారమైయితవనే అర్థం చెప్పడం ఉంది ఇక్కడ.

ఈ జాతరలు,సంస్కృతి ,అడవి , గిరిజనులు కథలోనూ, సినిమా పాటల్లో, సంభాషణలో ఉమ్మడి ఆదిలాబాద్ గొప్పతనం సాహిత్యం పొందుపరచడం అంతగా జరుగలేదు. ఇప్పుడు అవకాశం ఉపయోగించుకుని మన సంస్కృతి సాంప్రదాయాల గురించి రాయడం పాడడం చేయాలి. అలా చేయడానికి అధ్యయనం, వైఖరి అవసరం. కొత్తగా కళారూపాలలోకి వచ్చేవారికి జాతరలు సంస్కృతి బతుకు ముచ్చట్లు, భాష అర్థం చేసుకోవడం తప్పనిసరి. గోండి, కొలామి భాషలు కొన్ని దశాబ్దాల్లో అంతరించి పోతాయోమో అన్నఅందోళన ఉంది. అందువల్ల వాటిని కూడా ప్రయత్నంతో నేర్చుకోవాలి. తెలంగాణ సినిమా ప్రాణం పోయడం, ప్రాంతీయ కథలు రాయడం, డాక్యుమెంటరీ చేయడం ఇప్పుడు అత్యంత అవసరం. దీని మీద మరింతగా కృషి జరగాలి.

ఆ తర్వాత చరణాలు ఆసక్తిగా చదివితే...

"గుడి రేవు నెమలీకలు చూద్దామా రాజమ్మ

క్వారీ లోయల్లో మోదుగు కోయనా కోమురమ్మ"

ఇప్పటికి వరకు ఆదిలాబాద్ దండారి పండుగ(ఎత్మాల్ సూర్)లో నెమలీకల కిరీటంతో గుస్సాడి ఆట గొప్పగా ఉంటుందని చెప్పడం జరిగింది. కానీ ఈ పాటలో గుడిరేవు గ్రామం పద్మల్ పూర్ కాకోబాయి నెమలీకలు ఆట గొప్పగా ఉంటుందనేది సరికొత్తగా చెప్పడం విశేషం. కాకో అంటే పెద్దమ్మ ,చిన్నమ్మ అని అర్థం. పక్క రాష్ట్రాల నుంచి కూడా వచ్చి నవంబర్లో గుస్సాడి ఆడుతారిక్కడ. మంచిర్యాల విశాలంగా పక్కనే అడవి ఆవరించి ఉంది. ఎండాకాలంలో మోదూగూపూలు పూస్తాయి. అవి అడవికే అందమైనవి. వాటితో హొలి రంగులు తయారుచేస్తారు.

ఆదిలాబాద్ అంటే పెన్ గంగ, వార్థా, ప్రాణహిత , కడెం , గోదావరికి ఐదు ఉపనదులు. ఇలాంటిది నదుల సందడి కాశ్మీర్లో మాత్రమే చూడవచ్చు. ప్రాణహిత గురించి రాయడమంటే మన నదులు పుట్టుక నాగరికతను ఒక విధంగా స్మరించడమే. మన జీవితమంతా నదులతోనే ముడిపడే ఉంది.

"ప్రాణహిత గాలిలో పాడుదామా పోచమ్మ

పాలుగారే పైడికంఠే ఇత్తనే లచ్చమ్మ

రంగులహోళి నాడు రంగుపూత్తనే‌ రంగమ్మా" అని ముగింపు సాహిత్యం గుబాళించింది.

అదిలాబాద్, మనిషి పుట్టుకకే కాదు, నాగరికత నెలవైన చోటు. జ్ణానం వికాసానికి చిరునామా అయిన చోటు. కళల, సంస్కృతి కాణాచి. తెలంగాణలో బుద్ధుడు అడుగు పెట్టాడంటే అది అదిలాబాదులోనే జరిగింది కదా? మన దండాకారణ్యం బొడ్డూడిన బిడ్డ ఆదిలాబాద్.

బెల్లంపల్లి, మందమర్రి, మంచిర్యాల మనుషులు సెటిల్ అయిన ప్రాంతంలోజరిగిన కార్మికోద్యమంలో ఎంతోమంది త్యాగం చేసి స్పూర్తి నింపారు. గోర్కి ‘అమ్మ’ నవలలోని తల్లి కొడుకుల పాత్రలు ఇక్కడి మనుషుల్లో కనబడుతాయి.

అందుకే స్త్రీ మూర్తులను ఈ పాటలో అజ్రమ్మ ,రాజమ్మ,కనకమ్మ ,లచ్చవ్వ, గంగమ్మ వీరంతా గొప్ప తల్లుల ప్రస్తావనను పేర్లుగా తీసుకున్నాను. అంతేగాక అడవులు ,ఆదిమ తెగలు వారు కట్టుబొట్టు, నడవడిక,ఆహారపు అలవాట్లు, గుస్సాడి దానిచుట్టూ అడవులు, నాగరికతా స్థలాలు, వాతావరణం,ఐదో సుక్కైతే అదిలాబాద్ ,ఆరో సుక్క ఈ పాటైంది. ఇది సజీవ జీవన చిత్రణ.

‘పరేషాన్’ పాట ఒక ఎత్తయితే చార్లీ చాప్లిన్ సినిమాలోలాగా మనుషుల జీవితాలను నువ్వులు గా చూపించాడు దర్శకుడు రూపక్ రోనాల్డ్ సన్. ఆయన ఇదే ప్రాంతం కార్మిక కుటుంబానికి చెందిన బిడ్డ. అందుకే అతనిలో ఒక ప్రాంతం పట్ల జీవితాల పట్ల సోయి ఉంది. ఈ సినిమా దగ్గుబాటి రానా లాంటి వాళ్లు దీనిని ఎత్తుకుని ప్రచారం చేశారు. ఇది కదా అసలుసిసలు ఆలంబన. ఇక సంగీతం అందించిన ‘చౌరాస్తా బ్యాండ్’ యశ్వంత్ నాగ్ గురించి. ఆయన ‘ఊరెళ్లిపోతా మావా’, ‘కంచ లేని దేశం’ పాటలతో లక్షల మందికి చేరువయ్యాడు. ఈ మధ్యనే మొయిందా ఆదివాసీ గ్రామంలో ‘పల్లెటూరి పిల్లగాడా’ అనే పాట(మాభూమి)ని ఆదివాసీల మధ్య విడుదల చేయడం, ‘మా సక్కని సినిమా’ కు చెందిన వారు ప్రోత్సాహంగా నిలవడం అంటే ఆదివాసీల సంగీతం, ఇటు మైదాన ప్రాంతంలోని సంగీతం కలయిక గొప్పసంగమం కదూ! *గాంధారి ఖిల్లాకొత్తవా’ అనే పాట హృద్యంగా పాడి శ్రోతలను తెలంగాణ మాండలికాన్ని ప్రజల వద్దకు తీసుకెళ్లాడు.

గొండ్వానా దేవతలను సంస్కృతి సంప్రదాయాలను ‘గాంధారి ఖిల్లా’, ‘పద్మల్ పురి కాకోబయ్’ పాటతో చరిత్ర బయటకు తీసినందుకు పరేషాన్ సినిమా అభినందనలు చెప్పారు సిడాం అర్జు పటేల్ (ఆసిఫాబాద్ ,రాజ్ గోండు సేవా సమితి జాతీయ అధ్యక్షుడు). ‘బతుకు చిత్రణ కు సంబంధించినవి నవు మాత్రమే రాయగలవు,’ అన్నాడు రచయిత అల్లం రాజయ్య.

మన చుట్టూ జీవితం ,దాని చుట్టూ అల్లుకుని ఉన్న మనుషులు గురించి ఈ తరం వారు ఖచ్చితంగా తెలుసుకోవాలి. కొత్త తరం నిర్మాణం కళలను సృజించాలన్నదే ఆకాంక్ష. గాంధారి ఖిల్లా పాటయ్యి ప్రపంచాన్ని ఏలుతుంది‌. అట్లాగే దండేపల్లి గుట్టల్లో చిన్నయ్య పెద్దయ్య గుట్టల్లో, నాగోబా జాతరలో బేటింగ్ గురించి, సోలా ధింసా అట్రా వాజ్య, దుబ్బుల కొలుపు జమడిక గురించి తెలంగాణ సినిమాలో పాటై మాటై తుడుం దెబ్బోలే వినబడాలే. అందరూ క్షేత్రస్థాయి అధ్యయనంలో చదువాలే రాయాలే పాడాలే గీయాలే తీయాలే. అంతే. ఇది కేవలం పాట కాదు, జీవితం కోలాహలం. మట్టి వాసన. మానవ మనుగడ పరిణామం.

పాట

గాంధారి ఖిల్లా కత్తవా గంగమ్మ

ఘడియ కొక్క నల్లపూస కొనిత్తనే గౌరమ్మ

కొమరం భీము కొండ కొత్తవా కనకమ్మ

కొండగోగుపూలు ఇత్తనే కట్టమ్మ

కొత్త ఎడ్ల కచ్చురమెక్కి పోదామే కమలమ్మ

కాలేరు కలియ తిరుగుదామే కంకాలమ్మ

కవ్వాల అడవి పోదామా కట్టమ్మ

ఇప్పపూల తీపిలడ్డు తినిపిస్తనే ఈరమ్మ

మనమందమర్రి మణులు చూస్తావా మల్లమ్మ

మేలైన కంటి నగలు మెడలెత్తనే లచ్చమ్మ

గుడి రేవు నెమలీకలు సూత్తవా రాజమ్మ

క్వారీ లోయల్లో మోదుగ కోయాన కమలమ్మ

ప్రాణహిత గాలిలో పాడుదామా పోచమ్మ

పాలు గారి పైడి కంఠలిత్తనే లచ్చమ్మ

రంగుల హోలీ నాడు రంగు పూత్తనేరంగమ్మ

ఘణమైన పండుగలు కొలుద్దామే గోపెమ్మ

(Picture credits: Mv Prakash Rao ,Vinay Chandramouli)